Sanayi’de gerek marangoz gerek oto tamirci, ustalara bu toplum çok şey borçlu. Ekonomik durumu kötü olduğu için evlatlarını okutamayan ailelerin çocuklarını, okumayan veya okul derslerinde başarısız olan çocukları; disipline edilmesi güç veya içe kapanık çocukları ustalar kendilerine özgü terbiye metotlarıyla topluma kazandırmış, çocukları kötü yollara düşmekten korumuşlardır.
İş ve yaşama disiplini, müşteriye saygı, meslekî dayanışma gibi çırakların ustalarından edindikleri iş ahlâkı toplumsal ahlâkın en önemli unsurlarındandı. Esnaf teşkilatlanması bireyin ve toplumun, sosyal yaşamın önemli belirleyicilerindendi.
Karnesinde çok sayıda kırık not olan çocukların bir kısmı da sanayiye çırak olarak verilmelerinin, bilhassa kışın orada yaşadıkları sıkıntının ardından çıraklığı bırakıp okula dört elle sarılmış, derslerinde ciddi başarılar elde etmişlerdir. Böyle hikâyesi olan nice başarılı doktor, hâkim, akademisyen, üst düzey bürokrat biliriz…
Çıraklar ustalarından öğrenmiştir hayatı.
Sanayi siteleri yapılmadan evvel oto tamirciler şehrin doğu, batı, kuzey, güney yönlerindeki çıkışlarındaki, şehir içinde de ilçe ve köy arabalarının kalktığı bugün “otogar, terminal” dediğimiz, 1980’lerden evvelki adıyla “garaj”ların etrafında kümelenmişti. Tortum Garajı (Kavakkapı’dan Kongre’ye çıkan yolun sol tarafı), Çavuşoğlu Garajı (Bugünkü Otel Polat’ın karşısı), Hasır Garajı (Bugünkü Hasır Han’ın yeri- Kongre Cad.), Kafkas Garajı (Kongre Caddesi’nde Demirciler Çarşısındaydı), Şark Garajı (Gürcükapı Karakolu’nun arka sokağı), Erzurum Garajı (Pelitmeydanındaki Erzurum İş Merkezi’nin yeri), Yabancı Garaj (Kâzım Karabekir Caddesi’nin Milletbahçe Sokak’a birleştiği noktanın arka tarafı), Çoruh Garajı (Kongre binasının tam karşısı), Yenigaraj (Alipaşa Camisi’nin üst tarafı), Anadolu Garajı (Alipaşa Camisi’nin Kongre Caddesi tarafı), Aşkale Garajı (İstasyon Caddesi’nin aşağı inerken sağ tarafı), Cihanrâzi Garajı (Mumcu Caddesi’nin en aşağısında sol arka tarafta), Mahallebaşı Garajı, Hınıs Garajı… Oto tamircilerin garajların etrafında kümelenmesinin bir nedeni vardı: Motorlu taşıtların tamamına yakını ticarî amaçlıydı. Şehirler arası otobüsler, ilçelere ve köylere giden minibüsler, türlü nakliye araçları,taksiler, kamyon, kamyonet…
Ancak 1970’lerden sonra hususî araç sayısı artmayabaşladı. Oto tamirciler şehir içindeki yerlerine, garajlara sığmaz oldu. Kooperatif usulüyle bloklar halinde sanayi sitelerinin yapılmasıyla 1970’ten itibaren garajlardaki tamirciler ve acenteciler (oto yedek parçacılar) sanayiye taşınmaya başladı. Şehrin muhtelif yerlerindeki kerestecilerin taşınması 1974’ten sonra olmuştur.
Oto sanayi siteleri ilk olarak, bugünkü Siteler Cami’nin karşısında aşağı doğru kooperatif usulüyle 5 blok halinde 99 site yapılmıştır. Bu siteler sonradan yapılan sitelere göre biraz daha büyüktür. Bu sitelerin altı, üstü ve karşısı tarla veya tuğla ocaklarıydı. Oto sanayi sitelerinin de keresteci ve marangoz sitelerinin de yapımı 1985’e kadar peyderpey devam etmiştir.
Erzurum’un tamirci ustalarının benim duyduğum bildiğim isimlerini anmak istiyorum. Dünya hayatı bitmiş olanlara Allah’tan rahmet yaşayanlara sağlık ve selamet dileyerek… Eskiden sporculardan öğretmenlere, siyasetçilerden esnafa toplumun her katmanında insanlarımız soyadlarından ziyade lakaplarıyla bilinirdi. Sanayi esnafının lakapları yaptıkları işleriyle ilgiliydi, umumiyetle… Tornacı Sadrettin Usta, Motorcu Osman Usta gibi…İsimlerin hatırlanması için ustalarımızı lakaplarıyla yazmayı tercih ettim. Ustaları hatırlamamda bana yardımcı olan, Sanayi esnafının birlik, beraberlik ve dayanışma içerisinde kalması için gayret gösteren (Narman / Todanlı) Makasçı Gürbüz Usta’ya (Gürbüz Güler) çok teşekkür ediyorum.
Sanayinin en temel ustaları motorculardı elbette. Motor her makinenin ve aracın kalbi. En meşhur motorcu ustaları şunlardı: Osman Çalmaşur, Altın Diş İhsan Usta, Maçkalı Kemal, Kasım Özbekli, Baki Usta, Zülküf Usta, Agâh Bıçakçı, Kirli Bekir, Süslü Bekir, 50 Nececi (NC’ci) Kemal Usta, Şahset Usta, Tuncer Usta, Vabisçi Ziya, Vabisçi Baki, Hacı Seyfo Usta, Arif Akbaba, Vahit ve Sait kardeşler, Mersedesçi Dursun Usta, Japoncu Metin Usta, Hamza Kırmaz, Traktörcü Celal Kırmaz, Selami Turan, Toyotacı Oktay Usta, Mersedesçi Ayhan Usta, Fortçu Ayhan Bayraktar, Bedfordcu Mustafa Usta, Renocu Fatih Usta, Neşet Usta, Fuat Haşıl, Uydurmacı Dadaş Hüsnü ve onun çırağı Dursun Şoraklı… Dadaş Hüsnü farklı araçlara motor ve şanzıman uydurmasıyla meşhurdu.
Oto boyacı ve kaportacılar genellikle Kânlıdır (Dadaşköy).Şaban Usta kaportacıların piriydi. Kaportacı Erol, Kaportacı Rıfat, Kaportacı Bahattin Usta, Boyacı Neco (Necmettin Topşaklı), Boyacı Emrullah Diyarbakır, Boyacı Hanifi, Kaportacı Kürt Celal, Kaportacı Kürt Hüseyin, Kaportacı Zeki Usta, Kaportacı Erol Usta, Kaportacı Rıfat, Kaportacı Ahmet Atmaca, Bayburtlu Hüseyin Usta, Kaportacı Pala Enver, Boyacı Fikret Usta ve oğulları Recep ve Turgay Usta, İbrahim Paluluoğlu, Boyacı İngiliz Necmi (İngilizce bilmez; ama iyi taklit edermiş. Dokuz kardeşten sekizi boyacıymış)
Sanayi dilinde bugünkü oto yedek parça ve aksesuarcıların adı “acentacı” (acenteci) idi. Acentecilerin tamamına yakını Gümüşhaneliydi. Oto Tekin (Metin Sermet), Hulusi Kanber, Nevzat Alemdar, Oto Çavuş (Ferit Alemdar), Hema Acentesi (Komünist Faik), Oto Dörtler, Demir Ticaret, Oto Irmak (Mahmut Irmak), Oto Turanlar (Bahattin Turan), Motor Ticaret, Aydın ve Adnan Kanca, Çuhadaroğlu Oto Mehmet Çelik, Oto Yıldırım Artvinliydi ve “Doç” (Dodge) servisinin sahibiydi, Metin Gencal, Acenteci Yaşar Usta sonradan “Turbocu” oldu ve işini çırağı Yasin’e devretti.
1970’lerin sonunda bir askeri helikopter, ilk yapılan sitelerin altındaki tarlaya indirilir ve Tornacı Sadrettin Usta helikopteri tamir ettikten sonra tekrar havalanır. O zamanlar Sadrettin Usta alüminyum kaynağında Türkiye’de sayılı ustalardan biridir. Helikopterin alüminyum aksamına oksijen kaynağı yapıp tamir etmiştir... Bu olay oto sanayide unutulmayanlardandır. Tornacı Poççikli Mustafa, Tornacı Fatih, Tornacı ve Kaynakçı Cimilli Usta, Tornacı Zeki de şehrin meşhur ustalarındandı.
Şanzımancı Sedi (Sadi) Usta vardı, çok iyi usta olmasına rağmen bile isteye çırak yetiştirmemiştir, denir. Kendisine mahsus, şanzıman dişlisi taşlama ustalığı kendisiyle beraber göçtü bu dünyadan. Lastikçilerin piri Ali Mersinli, Ali Karadayı, Fikri Karadayı ustalar…
Rektifiye Fransızca “rectifié” kelimesinin Türkçe okunuşudur ve bilhassa akaryakıt motorlarının silindirlerine gömlek geçirdikten sonra pistonun sıkışmadan çalışabilmesi için gömleğe yapılan taşlama işleminin adıdır. Sanayide ilk akla gelen rektifiye ustaları Ahmet Yıldırım, Zeki ve Nizam Atmaca’dır. Nizam Usta gazeteci Cem Atmaca’nın babasıdır. Diğer meşhur ustaları şöyle sayabilirim:
Taşlamacı-Rektifiyeci Nuri ve Cafer Usta, Pompacı Tuna Usta ve oğlu Fahrettin usta -ki Fahrettin Atınç daha sonra Yakutiye Belediye Başkanlığı yapmıştır-, Radyatörcülerin piri Fahrettin Usta, Radyatörcü Kâzım Lehimler, Radyatörcü Hasan, Radyatörcü Yılmaz, Elektrikçi Kel Sebahattin, Elektrikçi Dört Dudak Sebahattin, Elektrikçi Fuat Usta, Firenci Celal, Firenci Kemal, Makasçı Hakkı Banabak, Şasici Pehlivan Usta, Döşemeci Gürbüz Usta, Döşemeci Fahrettin, Döşemeci Zeki, Döşemeci Bedo, Döşemeci Zafer ve Rotbalansçı Fatih ve Doğan Teymur, Makasçı Tevfik, Damperci Yaşar Usta, Rotbalansçı Mücahit Usta, Balatacaı Tevhit Kotan, Balatacı Dilaver Usta…
Oto sanayi sitelerin olmazsa olmazlarından biri de hurdacılardır. Hurdacı Yusuf Emi ile Hurdacı Talat Emi sanayi esnafının gediklilerindendir.
Hafta boyunca ustalarından ve müşterilerden aldıkları bahşişlerle, haftalıkları kadar harçlık biriktiren çıraklar pazar günlerini kahvehane, sinema, çermik gibi keyiflerle kendilerine ayırır, kendileri daha çok Cumhuriyet Caddesi üzerindeki Saray Kıraathanesi’ne, ustaları da hemen buranın karşısındaki Ömür Kıraathanesi’ne takılırdı. Pazar demek usta ve çıraklar için Cumhuriyet Caddesi demekti, bilhassa kış ve güz aylarında…
Oto tamirciler için Siteler Cami’nin karşısındaki Hüseyin Anık’ın kahvehanesi kadar sitelerin bitimindeki Kahveci Artiz Hakkı’nın mekânı da unutulmaz mekânlardan biriydi.
Oto sanayide şehrin ova köylerinden ve kuzey ilçelerinden çok usta varken (ilginçtir) Tortumlu usta yok denecek kadar azdır. Tortumluların ekseriyetle gıda üzerine toptan ve perakende ticaret, yeme içme sektörü, memur, hoca, akademisyen, bürokrat ve diğer işleri tercih ettikleri görülür.
Oto sanayicileri gezen satıcıları geçen yazımızda anmıştık. Unuttuğumuz iki ismi anarak bugünkü yazımı noktalamak isterim: İş elbiseleri satan “Eskici İsmail” ve yeni elbiseler satan “Tiriko İsmail”. Bu iki İsmail sattıkları ürünleri ellerinde, kollarında taşır, site site dolaşırlardı.